نظر به اهمیت روستا و روستانشینی در ایران و آذربایجان شرقی،توجه به مسائل و لزوم برنامه‌ریزی در فضاهای زیستی و مزروعی روستاها مشخص است.یکی از مسائل روستاها، سکونتگاه‌های آنها و امکانات زیستی‌شان است که اغلب توام با مشکلات و خطرات عدیده- ای است.موقعیت استقرار روستاها اغلب در معرض تهدید عوامل مختلف طبیعی و ژئومورفولوژی است که آسایش زیست را در مواردی از اهالی روستاها سلب می‌کند.در این بررسی که منطقه انتخابی بخش جنوب غربی شهرستان تبریز است،سعی شده مسائل محیطی و ژئومورفولوژی تعدادی از روستاهای آذربایجان شرقی مورد بررسی قرار گیرد. وضعیت توپوگرافی به عنوان بستر و پهنه استقرار و توسعه روستاهای مورد مطالعه دارای شرایط متفاتی است.تعدادی از آنها در بخش کوهستانی واقع‌اند که اغلب مسائل متفاوت از روستاهایی که در بخش جلگه‌ای واقع‌اند،دارند.به منظور آشنایی با ویژگی‌های کلی روستاها،مشخصات عمومی و جمعیتی و همین‌طور ویژگی‌های توپوگرافی هریک از روستاها به تفکیک بررسی و اطلاعات مربوطه در جداولی تنظیم یافته است.مخاطرات محیطی و ژئومورفولوژی در خصوص سکونتگاه‌های روستایی منطقه در دو گروه درون‌زاد (اندوژنیک)و برون‌زاد(اگزوژنیک)مورد بررسی قرار گرفته است.منطقه مورد بررسی از نظر عوامل خطرآفرین فرایندهای درونی شامل زمین‌لرزه جزو منطقه با خطرات متوسط است. فرایندهای بیرونی مخاطره‌آمیز شامل رخداد پدیده‌های لغزش،ریزش زمین،سیلاب و اثرات خشکی محیط است.مواردی از این خطرات در تعدادی از روستاها به طور تفصیلی بررسی شده است.در پایان ویژگی‌های عوامل مورفوژنز منفی و مثبت مربوط به روستاهای منطقه به تفکیک بررسی و اطلاعات حاصله در جدولی ارائه شده است.
کلمات کلیدی
مخاطرات محیطی،سکونتگاه‌های روستایی،آذرشهر،ناپایداری دامنه‌ای، سیلاب
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 79)
بـررسی مخاطرات محیطی و ژئومورفولوژی در محدوده سکونتگاه‌های روستایی؛مطالعه موردی(بخش آذرشهر)
دکتر معصومه رجـبی*
دکـتر مـریم بیاتی خطیبی**
چکیده
نظر به اهمیت روستا و روستانشینی در ایران و آذربایجان شرقی،توجه به مسائل و لزومـ برنامه‌ریزی در فضاهای زیستی و مزروعی روستاها مشخص است.یکی از مسائل روستاها، سکونتگاه‌های آنها و امـکانات زیستی‌شان است که اغـلب تـوام با مشکلات و خطرات عدیده- ای است.موقعیت استقرار روستاها اغلب در معرض تهدید عوامل مختلف طبیعی و ژئومورفولوژی است که آسایش زیست را در مواردی از اهالی روستاها سلب می‌کند.در این بررسی که منطقه انتخابی بخش جـنوب غربی شهرستان تبریز است،سعی شده مسائل محیطی و ژئومورفولوژی تعدادی از روستاهای آذربایجان شرقی مورد بررسی قرار گیرد. وضعیت توپوگرافی به عنوان بستر و پهنه استقرار و توسعه روستاهای مورد مطالعه دارای شرایط مـتفاتی اسـت.تعدادی از آنها در بخش کوهستانی واقع‌اند که اغلب مسائل متفاوت از روستاهایی که در بخش جلگه‌ای واقع‌اند،دارند.به منظور آشنایی با ویژگی‌های کلی روستاها،مشخصات عمومی و جمعیتی و همین‌طور ویژگی‌های توپوگرافی هریک از روسـتاها بـه تفکیک بررسی و اطلاعات مربوطه در جداولی تنظیم یافته است.مخاطرات محیطی و ژئومورفولوژی در خصوص سکونتگاه‌های روستایی منطقه در دو گروه درون‌زاد (اندوژنیک)و برون‌زاد(اگزوژنیک)مورد بررسی قرار گرفته است.منطقه مورد بررسی از نـظر عـوامل خطرآفرین فرایندهای درونی شامل زمین‌لرزه جزو منطقه با خطرات متوسط است. فرایندهای بیرونی مخاطره‌آمیز شامل رخداد پدیده‌های لغزش،ریزش زمین،سیلاب و اثرات خشکی محیط است.مواردی از این خطرات در تـعدادی از روسـتاها بـه طور تفصیلی بررسی شده اسـت.در پایـان ویـژگی‌های عوامل مورفوژنز منفی و مثبت مربوط به روستاهای منطقه به تفکیک بررسی و اطلاعات حاصله در جدولی ارائه شده است.
واژگان کلیدی:
مخاطرات محیطی،سـکونتگاه‌های روسـتایی،آذرشـهر،ناپایداری دامنه‌ای، سیلاب
(*)استادیار گروه آموزشی جغرافیای طـبیعی دانـشگاه تبریز
(**)استادیار گروه پژوهش‌های جغرافیایی دانشگاه تبریز
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 80)
مقدمه
روستا و روستانشینی در ایران از جایگاه و اهمیت بسیار برخوردار است.عدم توجه بـه فـضاها و نـواحی روستایی در واقع بی‌توجهی به امکانات تولیدی این نواحی است در حـالی که برنامه‌ریزی و توسعه روستایی زمینه و عاملی جهت رسیدن به اهداف توسعه ملی است.
یکی از مسائل روستاها،سکونتگاه‌های آنـها و امـکانات زیـستی است که اغلب توام با مشکلات زیادی است.موقعیت استقرار سـکونتگاه‌ها اغـلب در معرض تهدید عوامل مختلف طبیعی و ژئومورفولوژی است که آسایش زیست را در مواردی از اهالی روستاها سلب کرده و دغـدغه خـاطر آنـها را فراهم می‌کند.در صورتی که فعالیت و برنامه‌هایی در خصوص رفع مشکلات این نواحی بـه عـمل نـیاید،سبب مهاجرت‌های شدید روستاییان به شهر شده و موجب انحطاط و تنزل نسبی روستاها می‌شوند و بـدین تـرتیب اسـتفاده از منابع طبیعی بلا استفاده می‌ماند.
موضوعات مورد بررسی در خصوص روستاها و مسائل آنها متعدد و مـتنوع اسـت؛از جمله موارد مطالعاتی شامل بررسی ویژگی‌ها و مسائل طبیعی،عوامل و فرایندهای طبیعی اثرگذار در آنـهاست.نـظر بـه این که شناخت دقیق مسائل مربوط به روستاها از اهمیت قابل‌توجهی برخوردار است،در این مـقاله کـه براساس طرح پژوهشی تدوین شده1،به بررسی ویژگی‌ها و عوامل محیطی و ژئومورفولوژی مخاطره‌آمیز روسـتاهای بـخشی از آذربـایجان شرقی پرداخته شده است.
مطالعات کاربردی ژئومورفولوژی که در مناطق روستایی صورت می‌پذیرد می‌تواند شامل مـوارد زیـر باشد:
@بررسی نقش و عوامل ژئومورفولوژی در خصوص فضاهای مرکزی روستاها و سکونتگاه‌های آنها
@بـررسی ارتـباط مـیان شرایط و ویژگی‌های ژئومورفولوژی و کاربری اراضی نواحی روستایی
لازم به توضیح است در این پژوهش تاکید بر مـورد نـخست اسـت.
منطقه انتخابی بخش جنوب غربی شهرستان تبریز است که شامل دامه غـربی تـوده کوهستانی سهند نیز می‌شود و به طور دقیق روستاهای واقع در حوضه‌های غربی سهند را شامل می‌شود.در این بـررسی،مـحدوده براساس واحد مطالعاتی طبیعی یعنی حوضه آبریز تعیین حدود شده است.بـنابراین مـنطقه مورد مطالعه از نظر توپوگرافی دامنه‌های غربی سـهند و زمـین‌های جـلگه‌ای متصل به آن و منتهی به دریاچه ارومیه را دربـر مـی‌گیرد و از این نظر (1).لازم به توضیح است مقاله حاضر مستخرج از طرح پژوهشی تحت عـنوان(پژوهـشی در مخاطرات محیطی و ژئومورفولوژی روستاهای واقـع در دامـنه‌های غربی سـهند)مـی‌باشد.
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 81)
قـابل تفکیک به دو واحد اساسی کوهستان و جـلگه اسـت.روستاهای متعدد در روی این دو واحد توسعه‌یافته‌اند.
با توجه به اینکه ویژگی نوع تـوپوگرافی و مـورفولوژی اثرات قابل ملاحظه در توسعه فیزیکی روسـتاها یا عدم آن دارد،اکثر سـکونتگاه‌های روسـتایی بخش کوهستان در دره‌های عمیق و نـسبتا تـنگ استقرار یافته‌اند که دامنه‌های پرشیب به آنها مشرف است.یک چنین فضای زیـستی از سـویی تنگناها و محدودیت‌هایی برای توسعه فـیزیکی خـود سـکونتگاه‌های روستایی و زمینهای زراعـی آنـها به بار می‌آورد و از طـرف دیـگر به دلیل اثر عوامل مختلف طبیعی،خطرات جانی و مالی بسیاری را برای روستاییان این بـخش مـوجب می‌شود.معمول- ترین این عوامل،رخـداد سـیلاب است کـه هـمه سـاله حداقل خسارات مالی زیـادی برای روستائیان این بخش به دنبال دارد.لغزش زمین نوع دیگر مخاطره است که تعداد مـحدودی از روسـتاهای این بخش را تهدید می‌کند.
از طرف دیـگر،تـعداد قـابل مـلاحظه‌ای از سـکونتگاه‌های روستایی نیز در بـخش جـلگه‌ای واقع است.ویژگی توپوگرافی متفاوت این روستاها باعث شده روستاها از نظر توسعه فیزیکی مانند بخش کـوهستان دچـار مـشکل نباشند و محدودیتی از آن نوع نداشته باشند.از این نـظر شـکل زمـین و لنـدفرم عـاملی در تـوسعه روستایی محسوب می‌شود،هرچند قسمت‌هایی از این واحد نیز دارای مسائل خاص خود است.
موقعیت و جایگاه جغرافیایی منطقه
ناحیه انتخابی جهت امر بررسی ویژگی‌های ژئومورفولوژی روستایی در جنوب غرب مـحدوده شهرستان تبریز واقع است(شکل 1)که بخشی از توده کوهستانی سهند و زمین- های جلگه‌ای پیرامون آن را تشکیل می‌دهد.این ناحیه ما بین مدارات 63 73 الی 94 73 قرار دارد و از نظر طولی در نصف النهار 94 54 الی 03 02 64 قرار دارد.این منطقه در بـرگیرنده یـکی از دره‌های اصلی سهند و چند دره فرعی آن است.حوضه آبریز رودخانه آذرشهر چایی به عنوان دره اصلی سهند در دامنه غربی آن جای گرفته و از قله قارمیش داغ سهند با ارتفاع 4243 متر شروع و بـه جـلگه آذرشهر-گوگان در ارتفاع 0031 متر منتهی و در ارتفاع 4721 متری به دریاچه ارومیه متصل می‌شود.بزرگ‌ترین حوضه آبریز فرعی که در مقایسه با حوضه آبریز آذرشهر کـوچکتر اسـت و مساحتی بالغ بر 59 کیلومتر مـربع دارد، بـیوک‌چای نام دارد و از ارتفاع 0062 متری شروع و در ارتفاع 4721 متری به دریاچه ارومیه ختم می‌شود.
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 82)
(به تصویر صفحه مراجعه شود) شکل(1)نقشه موقعیت منطقه در محدوده شهرستان تبریز مـاخذ:مـنبع شماره 7
مواد و روش‌ها
در ایـن روشـ ابتدا با استفاده از نقشه‌های توپوگرافی با مقیاس‌های 000051 و 000052:1 محدوده مورد نظر و روستاهای موجود در آن شناسایی و مشخص شدند.با شناسایی و تفکیک تمامی روستاهای موجود در محدوده حوضه‌های غربی توده کوهستانی سهند(حوضه‌های آبـریز آذرشـهر چای و بیوک‌چای و هم‌چنین حوضه‌های آبریز فرعی)،در مرحله بعد اقدام به جمع‌آوری اطلاعات در خصوص هریک از روستاها از طریق اسناد و مدارک موجود گردید.با بررسی نقشه‌های توپوگرافی و زمین‌شناسی،ویژگی‌های توپوگرافی و ساختاری محیط هـریک از روسـتاها نیز مـشخص شد.بدین ترتیب شناخت اولیه از ویژگی- های روستاها از نظر موقعیت،ارتفاع،توپوگرافی،ساختار حاصل شد که مـسلما تمامی شناخت در ارتباط با هدف پژوهش نیست،لذا در مرحله‌ی بعدی به جـمع‌آوری اطـلاعات از طـریق
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 83)
روشهای دیگر تحقیق خصوصا مشاهده و روشهای میدانی اقدام شد.در این رابتطا، اطلاعات و داده‌های حاصله از طریق روش اسـنادی در روی زمـین کنترل،و در نتیجه اطلاعات جدیدی از طریق انجام مشاهده مستقیم و مصاحبه در فضای مرکزی کلیه روسـتاها بـه دسـت آمد.با تکمیل اطلاعات مورد نیاز و انجام تجزیه و تحلیل و تنظیم اطلاعات جمع‌آوری شده،نتایجی در خـصوص هدف موضوع حاصل شد.لازم به توضیح است با توجه به تعداد قابل مـلاحظه روستا در محدوده بررسی کـه عـدد آنها به بیش از 03 مورد می‌رسد، نحوه ارائه اطلاعات در مرحله تجزیه و تحلیل عمدتا به صورت ارائه جدول بوده است.
بحث مشخصات عمومی و جمعیتی روستاهای منطقه
روستا که در فرهنگ‌های فارسی از آن به عنوان ده،قـریه و آبادی نام برده می‌شود، تعاریف زیادی دارد.در حالت کلی روستا را از نظر مفهوم و تعریف پیوسته در مقایسه با شهر مورد بررسی قرار می‌دهد.گفتین است نمی‌توان بهسادیگ مرز مشخصی میان روستا و شهر قایل شـد و بـا ارائه تعریف کوتاه این دو نوع سکونتگاه را از یکدیگر مجزا ساخت. تعدادی شاخص و معیار وجود دارد که برای تفکیک این دو از هم استفاده می‌شود،از جمله آنها وسعت،وضعیت و نوع فعالیت اقتصادی،درجه اشتغال،قشربندی اجـتماعی،مـیزان و ترکیب جمعیت و غیره است(8 ص 61).بنابرین هریک از تعاریف به برخی از جنبه‌های روستا پرداخته است.یکی از معیارهای مهم،تعداد جمعیت است و امروزه متداول‌ترین شاخص تفکیکی روستا از شهر شاخص جمعیت کمتر از 00001 نـفر در نـظر گرفته می‌شود و همه نقاطی که جمعیت کمتر از حد نصاب شهری دارند،با وجود نوع معیشت غیر روستایی،روستا نامیده می‌شود(11 ص 33).در ایران نیز برابر سرشماری 5631 هر واحد جغرافیایی کمتر از 00001 نـفر روسـتا مـحسوب شده است(9 ص 702).
در جدول شماره 1-مـشخصات جـمعیتی روسـتاهی منطقه ارائه شده است.براساس جدول فوق،روستاهای کم‌جمعیت شامل ترشکوه،افخم‌آباد گوی‌گنبد است و پرجمعیت‌ترین روستاها تیمورلو،شیرامین،فیروز سالار،گنبر،نـادیلو و غـیره اسـت که مربوط به هر دو بخش کوهستانی و جلگه‌ای اسـت.مـطلب قابل توجه است اصولا با افزایش ارتفاع در مناطق کوهستانی به دلیل محدودیت‌های طبیعی حاکم،روستاها کوچک و کم‌جمعیت می‌شوند و ایـن مـطلب در نـتایج آمارگیری‌ها نیز منعکس شده،ولی در منطقه مورد مطالعه،چهارمین روسـتای پرجمعیت،مرتفع‌ترین روستای منطقه است.علت این امر قابل توجیه با پدیده‌ها و فرایندهای ژئومورفولوژی است که نقش فـرایندهای مـورفوژنیک مـوجب ایجاد بستر مناسب برای توسعه این روستا و نظایر آن شده که در بـخش‌های بـعدی به بررسی بیشتر آن پرداخته خواهد شد.
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 84)
جدول(1)نام و تعداد خانوار و جمعیت روستاهای منطقه مورد مطالعه
(بـه تـصویر صـفحه مراجعه شود) ماخذ:منبع شماره(6)علامت(*)گویای روستاهای خالی از سکنه است.
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 85)
بـرنامه‌ریزی روسـتایی و نـقش ژئومورفولوژی در آن
در بیشتر کشورهای توسعه نیافته که بخش عمده‌ای از جمعیت در روستاها زندگی می- کنند،ایـن بـخش از سـکونتگاه‌ها دارای اهمیت و جایگاه خاصی است.طبق آمار اسکان بشر سازمان ملل،جمعیت کشور ایران بـه تـفکیک جمعیت شهری و روستایی در سال 0991 به شرح زیر است(8 ص 81).
(به تصویر صفحه مراجعه شـود) هـم‌چنین مـطابق آمار،توزیع درصدی جمعیت شهرنشینی به روستانشین در استان‌های کشور به سال 5631،میزان جمعیت شـهرنشین در آذربـایجان شرقی 84/6 درصد و روستانشین 15/2 درصد می‌باشد(41 ص 621).آمار و داده‌های فوق گویای اهمیت روستا و روستانشینی در ایـران و آذربـایجان شـرقی است.
طبق تعریف،روستا واحد کوچک جغرافیایی است که از ترکیب فضایی انسان و طبیعت، بویژه زمـین و ویـژگی‌های محیطی حاصل می‌شود.در این فضا ارتباط انسان با محیط طبیعی و ویژگی‌ها و مـسائل آن از جـمله پدیـده‌ها و فرایندهای محیطی و طبیعی به صورت خاص جلوه‌گر است و پدیده‌های طبیعی اثر قابل ملاحظه‌ای در رشد و تـوسعه روسـتاها بـه جا می‌گذارند.بنابراین با توجه به اهمیت واحدهای روستایی به عنوان فـضاهای جـغرافیایی تولیدی،لزوم برنامه‌ریزی بنیادی روشن می‌شود.در حالت کلی،برنامه‌ریزی روستایی عبارت از تنظیم دستور کار اصول بر اسـاس دادهـ‌ها و اطلاعات حاصله از پژوهش‌های بنیادی برای آمایش منطقی روستا و توسعه روستایی است(3 ص 222)کـه بـخشی از این اطلاعات از طریق مطالعات ژئومورفولوژی حاصل مـی‌شود.
بـنابراین بـرنامه‌ریزی روستایی یک موضوع گسترده و عام است کـه نـیازمند مطالعات بنیادی از جنبه‌های و دیدگاه‌های مختلف است.از جمله عواملی که می‌تواند سهمی در امر مـطالعات مـحیطی داشته باشد،ژئومورفولوژی است.ژئومـورفولوژی بـا توجه بـه مـاهیت آن کـه علم بررسی اشکال زمینی،از نقطه‌نظر نـوع لنـدفرم،مواد تشکیل‌دهنده و فرایندهای موثر در شکل‌گیری و تحول آنها می‌باشد،ارتباط بسیار گسترده بـا فـعالیت‌های انسانی دارد.با انجام مطالعات ژئومورفولوژی ضـمن مشخص ساختن نوع لنـدفرم و ویـژگی‌های آن،عوامل و فرایندهای فعال،موجب حـصول شـناخت بیشتر از میحط طبیعی به عنوان بستر فعالیتهای انسانی می‌شود.
پدیده‌ها و عوامل ژئومورفولوژی بـه روشـ‌های مختلف بر روی فعالیتهای انسانی اثـر مـی‌گذارند.در مـواردی،پدیده‌ها نقش مـثبت در تـوسعه فعالیتهای بشری و سکونتگاهی آنـها دارنـد،در نتیجه عوامل ژئومورفولوژی با ایجاد شرایط و پهنه مناسب برای فعالیتهای
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 86)
انسانی،نقش قابل مـلاحظه‌ای ایـفا می‌کنند.در مواردی نیز برخی از عوامل و پدیـده‌ها بـه عنوان عـوامل و پدیـده‌های مـحدودکننده فعالیت بشری هستند و نـقش این عوامل در امر فعالیتهای انسانی منفی و مخاطره‌آمیز است؛از جمله می‌توان به رخداد زمین‌لرزه و اثرات حـاصله،حـرکات دامنه‌ای با انواع مختلف،رخداد سـیلاب و طـغیان رودخـانه‌ها،تـوسعه پلایـاها با مکانیسم‌های مـختلف شـکل‌گیری‌شان و نظایر آن اشاره کرد.
از طرف دیگر ویژگی اساسی واحدهای فضایی روستایی با واحدهای شهری در نوع و مقدار دخـل و تـصرف در طـبیعت و تغییر و دگرگونی محیط است.در این محیطها اثـرات عـوامل طـبیعی بـسیار چـشمگیرتر از اثـرات نقش انسان و تکنیک آن در تحول محیط است. خصوصا در کشورهای توسعه‌نیافته،روستا و سکونتگاه روستایی،مصالح و روش ساخت منازل در مقابل عوامل طبیعی کاملا آسیب‌پذیر است.با شناخت عوامل منفی می‌توان قـدمی در ارائه داده‌های اساسی جهت امر برنامه‌ریزی روستایی و سکونتگاه‌های روستایی انجام داد(3 ص 842).به طور خلاصه باید گفت مطالعات ژئومورفولوژی نیز با شناسایی نوع شکل زمین و ویژگی‌های آنها،مواد تشکیل‌دهنده از نظر خصیصه‌های مختلف و آثـار آنـها، عوامل و فرایندهای فعال اثرگذار،اقدام به شناخت بیشتر از محیطهای طبیعی نموده و از این نظر بخشی از اطلاعات و داده‌های محیطی مورد نیاز را در اختیار امر برنامه‌ریزی قرار می- دهد.
نقش توپوگرافی و هیدروگرافی(اروهـیدروگرافی)در اسـتقرار و توسعه سکونتگاه‌های روستایی
یکی از موارد مطالعاتی ژئومورفولوژی،بررسی شکل زمین است که زمینه این اطلاعات از طریق تجزیه تحلیل‌های توپوگرافی حاصل می‌شود.ویژگی‌های تـوپوگرافی قـابل بررسی از نقطه نظر استقرار و تـوسعه روسـتایی شامل نوع واحد توپوگرافی(نوع ناهمواری)و شیب است.
بعد از آشنایی کوتاه از شرایط توپوگرافی منطقه،باید گفت واحدهای مختلف توپوگرافی زمین،زمینه و بسترهای متفاوتی را جـهت اسـتقرار و توسعه سکونتگاه فراهم مـی‌آورند و در واقـع می‌توان گفت براساس انواع واحدهای توپوگرافی،انواع روستاهای کوهستانی،پایکوهی و جلگه‌ای قابل تشخیص است.بنابراین عامل توپوگرافی یکی از عوامل قابل توجه از نظر توسعه سکونتگاهی است.جهت توضیح بیشتر باید گـفت در مـناطق کوهستانی که روستاها عمدتا به موازات دره‌ها توسعه می‌یابند،به دلیل محدود بودن شرایط توپوگرافی جهت امر توسعه،اثرات محدودکننده کمی و کیفی خواهد داشت.در بخش‌های پایکوهی،محدودیت فضایی نسبت بـه کـوهستان کمتر بـوده و امکان گسترش فعالیتهای روستایی وجود دارد.در مناطق دشتی و جلگه‌ای،قضیه کاملا عکس استو محدودیت فضایی(فضای فیزیکی و طـبیعی)در این واحدها کمتر بوده و امکان گسترش و توسعه روستایی بیشتر است؛لی ایـن
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 87)
واحـدهای تـوپوگرافی نیز مشکلاتی را از نظر توسعه امور روستایی به وجود می‌آورند خصوصا به دلیل شیب کم و در مواردی شیب فـوق العـاده ناچیز و بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی و جنس زمین مسائل خاصی ایجاد می‌شود.ایـن مـوضوع بـه دلیل مجاورت بخش هموار و جلگه‌ای منطقه با توده آب شور دریاچه ارومیه برای روستاهای مستقر در بـخش جلگه‌ای از شدت زیادی برخوردار است.
یکی از عوامل توپوگرافی،شیب زمین است که در تـوسعه و عدم توسعه سکونتگاهی مـؤثر مـی‌باشد.شیب زمین از طریق مقادیر آن،عامل کنترلی در استقرار و توسعه سکونتگاه‌ها محسوب می‌شود.شیب‌های بسیار زیاد از یک طرف و شیب‌های کم و فوق العاده ناچیز جزو شیب‌های نامناسب برای توسعه سکونتگاه‌ها هستند(01 ص 32).بنابراین عامل شـیب به صورت دوگانه در بخش کوهستان و توپوگرافی جلگه‌ای مسأله می‌کند.همان طوری که در سطور قبل گفته شد،ویژگی توپوگرافی منطقه متشکل از واحد کوهستان و زمینهای هموار و جلگه‌ای است.در بخش کوهستان در مواردی شیب زیـاد عـامل محدودکننده پهنه و بستر توسعه روستایی است و در مواردی از نظر به وجود آوردن ناپایداری دامنه‌ای قابل توجه است و از این نظر مناطق شیبدار حساس به مخاطرات محیطی هستند.از طرف دیگر در بخش جلگه‌ای،اثرات مـنفی شـیب از طریق شیب‌های کم و ناچیز قابل بررسی است.شیب کم اغلب موجب شکل‌گیری توپوگرافی خاص در زمین‌ها است که باعث بالا رفتن سفره- های آب زیرزمینی می‌شود،این شرایط دقیقا در بـخش پایـانی جلگه و منتهی به دریاچه ارومیه وجود دارد.در شرایط خاص بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی در مناطق،باعث افزایش حجم آب شده و این پدیده نیز سبب آسیب‌های خاص خود به مزارع و حـتی بـناها مـی‌شود که این امر با تـوجه بـه هـجوم آب‌های شور زیرزمینی در نوار ساحلی دریاچه ارومیه در منطقه وضیت حادتری به خود می‌گیرد.
عامل شیب از موارد تاثیرگذار مهم در گسترش فعالیتهای زراعـی روسـتاییان نـیز است به طوری که تحول سیستم‌های بهره‌برداری،بـا تـوزیع شیب دامنه‌ها منطبق است(2 ص 17). عامل دیگر توپوگرافی،ارتفاع است که براساس آن روستاها به انواع مختلف طبقه‌بندی می‌شوند.یکی از طـبقه‌بندی‌های مـرسوم شـامل روستاهای کوهستانی،روستاهای میان کوهی،روستاهای پایکوهی و روستاهای جلگه‌ای اسـت(51 ص 91).
در جدول(2)مشخصات روستاهای منطقه مورد بررسی از نظر موقعیت مکانی آنها و ویژگی‌های توپوگرافی شامل ارتفاع،نوع ناهمواری و درصد شـیب ارائه شـده کـه در ستون نوع ناهمواری روستاهای منطقه،براساس طبقه‌بندی عامل طبیعی و توپوگرافی مـشخص شـده است.جهت جلوگیری از تطویل مطلب،به اطلاعات جدول فوق الذکر بسنده می‌شود.
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 88)
شکل(2)نقشه توزیع روسـتاهای مـنطقه و ارتـباط آنها با شبکه هیدروگرافی
(به تصویر صفحه مراجعه شود) ماخذ:منبع شـماره 81
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 89)
جـدول 2-مـختصات جغرافیایی و مشخصات توپوگرافی روستاهای منطقه مورد مطالعه
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 90)
یکی دیـگر از عـوامل اثـرگذار مهم در شکل‌گیری و استقرار سکونتگاه‌ها،شرایط هیدروگرافی است.اغراق‌آمیز نخواهد بود اگر گفته شود اغـلب سـکونتگاه‌ها به تبعیت از روند شبکه هیدروگرافی شکل گرفته‌اند.این موضوع در مناطق کم‌آب و نیمه‌خشک ویـژگی خـاص دارد.از مـجموع زیستگاه‌های بشری،حیات روستایی به عنوان عامل اصلی تولیدی کشاورزی بیشتر از زندگی شهری مـتاثر از کـمیت و کیفیت منابع آب هستند و بر این اساس رابطه موجود بین موقعیت استقرار سکونتگاه‌های روسـتایی و تـوزیع آنـها با منابع آب شدیدتر است.بررسی نحوه توزیع روستاهای ناحیه مورد مطالعه به طور دقیق،صـحت مـطلب فوق را در این بخش مشخص می‌سازد(شکل 2).گنبرچای به عنوان یکی از شاخه‌های مـهم مـنطقه مـحسوب می‌شود که حیات تعدادی از روستاهای بخش کوهستان مرهون این جریان مهم است.این رودخانه از ارتـفاعات اصـلی سـهند سرچمشه گرفته و در طول سال توسط بارندگی سطح زیر حوضه،ذخیره برف ارتـفاعات بـالا و چشمه‌ها تغذیه می‌شود.بنابراین روستاهای واقع در بخش کوهستان در کنار مجرای اصلی رودخانه و یا در محل اتصال آبـراهه‌های اصـلی شکل گرفته‌اند و سکونتگاه‌های روستایی مستقر در بخش جلگه‌ای هم در جایی توسعه قابل مـلاحظه دارنـد که منابع و ذخائر زیرزمینی مناسب بوده و دسـترسی بـه آبـ آسان و امکان‌پذیر است.
مخاطرات محیطی و ژئومورفولوژی سـکونتگاه‌های روسـتایی منطقه
هر عامل محیطی به تنهایی و یا در ارتباط با سایر عوامل می‌تواند شـرایط مـساعد و یا محدودکننده برای انواع کـاربری‌های زمـین ایجاد نـماید(22 ص 111)و در ایـن رابـطه نقش و اثر ژئومورفولوژی در کاربری‌های زمین(از جـمله کـاربری سکونتگاهی)اغلب متاثر از فرایندهای فعال آن است.این فرایندها در حالت کلی شامل فـرایندها و عـوامل بیرون‌زاد یا اگزوژنیک و فرایندهای درون‌زاد یـا آندوژنیک است(22 ص 811).
فرایندهای درونـ‌زاد حـاصل عملکرد نیروهای درونی زمین اسـت و فـرایندهای برون‌زاد نیز حاصل و عملکرد نیروهای بیرونی است که برآیند این نیروها در سطح زمـین بـاعث ایجاد تغییراتی می‌شود.بنابراین مـخاطرات ژئومـورفولوژی از نـظر زایش در دو گروه عـمده شـامل مخاطرات درون‌زاد(آندوژنیک)و مـخاطرات بـیرون‌زاد(اگزوژنیک)قابل بررسی است.
مخاطرات با ماهیت درون‌زاد(آندوژنیک)
مخاطرت درون‌زاد به عنوان خـطرهایی تـعریف می‌شوند که انرژی خود را از درون زمین مـی‌گیرند(71 ص 074).از جـمله مهم‌ترین مـخاطرات درونـی کـه تغییراتی در مورفولوژی مناطق بـه وجود می‌آورد و ضمنا شرایط ژئومورفولوژی نیز در شدت رخداد و اثرات آن موثر است،زمین لرزه می‌باشد.زمین‌لرزه از جـمله خـطرات طبیعی است که در اغلب مناطق فـعال از نـظر تـکنونیکی رخ مـی‌دهد(22 ص 224).اغـلب زلزله‌هایی که بـیش از 001 هـزار کشته
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 91)
دربر داشته‌اند،در مناطق تکتونیکی فعال اتفاق افتاده‌اند(21 ص 002)..وجود یا عدم وجود گسل‌ها و شکستگی‌های زمین و فـعالیت‌های اخـیر آنـها و جوان بودنشان از جمله شاخص- هایی است کـه در فـعالیت‌های آتـی آن مـی‌تواند اثـرگذار بـاشد.در خصوص وجود شکستگی‌های در محدوده منطقه مورد مطالعه و کم و کیف آن باید گفت گسل‌های چندی وجود دارد که البته اغلب آنها چندان طویل نیستند.گسل‌ها و شکستگی‌های منطقه احتمالا در ارتباط بـا فعالیتهای آتشفشانی سهند و هم‌زمان با فعالیتهای نیروهای تکتونیکی مربوط به آن است.صرف‌نظر از ویژگی‌های گسل‌ها که گاها از مجاورت سکونتگاه‌ها عبور می‌کند، مطلب قابل توجه،سابقه رخداد زمین‌لرزه در منطقه است.مـطابق دادهـ‌های منابع و اسناد موجود در محدوده منطقه مورد مطالعه در طول تاریخ،زمین‌لرزه‌های متعددی با شدت و ضعف‌های مختلف به وقوع پیوسته است.از جمله زمین‌لرزه‌های شدید رخداد مربوط به مورخ 5 فوریه 4161 میلادی اسـت کـه در حوضه دریاچه ارومیه به وقوع پیوسته و منجر به ویرانی کامل آذرشهر شده است(31 ص 41).در صورت صحیح بودن اطلاعات این اسناد، شرایط منطقه از نظر خـطر زمـین‌لرزه قابل توجه است.گفتنی اسـت در نـقشه ریسک زمین لرزه تهیه شده برای ایران،این منطقه جزو مناطق با خطرات متوسط می‌باشد(1 ص 64). بنابراین این محدوده از نظر مخاطرات درونی،منطقهء نسبتا حساسی اسـت کـه میزان و درجه ریسک خـطر زمـین‌لرزه براساس وجود شکستگی‌ها و سایر عوامل در بخش‌های مختلف، متفاوت خواهد بود.
یکی از عوامل اثرگذار بر خطر محیطی زلزله،نوع لیتولوژی و سازندگی سطحی است که مطابق مطالعات،واکنش زمین در مقابل خطر محیطی زلزله در ارتـباط بـا لیتولوژی و سازندهای سطحی است(02 ص 453).با توجه به تفاوت لیتولوژی و سازندهای تشکیل دهندهء زمین در محدود مورد مطالعه،علاوه بر شکستگی‌های زمین،این عامل نیز می‌تواند در شدت رخداد زمین‌لرزه موثر باشد.لازمـ بـه توضیح اسـت براساس نقشه زمین‌شناسی،در محدوده مورد مطالعه می‌توان به موجودیت غالب گروه سنگ‌های آذرین و آذرآواری و نهشته‌های آبرفتی اشاره کـرد.در این رابطه حدود نیمی از روستاها بر روی نهشته های آبرفتی دوران چـهارم اسـتقرار یـافته‌اند(جدول 3).در زمینهای سست و نرم و خصوصا مناطقی که متشکل از مواد ریز دانه و اشباع از آب هستند،نظیر رس‌های بخش‌های بـاطلاقی مـجاور دریاچه ارومیه و نهشته‌های آبرفتی دشت‌های آذرشهر و شیرامین،ارتعاشات ناشی از امواج بسیار قویتر خـواهد بـود.مـطابق بررسی‌ها خطر در این بخش‌ها حدود 5 الی 01 برابر بیشتر از مناطق با لیتولوژی سنگی و سخت است(22 ص 324).
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 92)
جدول 3-ارتـباط زیرساخت زمین‌شناسی و بستر استقرار روستاها
(به تصویر صفحه مراجعه شود) ماخذ:نقشه زمـین‌شناسی
مخاطرات با ماهیت بـرون‌زاد(اگـزوژنیک)
خطرهای برون‌زاد نتیجه عملکرد فرایندهای طبیعی سطح زمین هستند که در اغلب موارد،رویدادهای کوچک مقیاس با فراوانی کم می‌باشند و در مرحله نخست محصول فرایندهای ژئومورفولوژی بوده و توزیع فضایی گسترده‌ای دارند(71 ص 393).در بررسی ویـژگی‌های مورفولوژی مناطق،اگرچه زایش اشکال زمین(لندفرم‌ها)دارای اهمیت زیادی است،ولی مواردی از فرایندها که در طول عمر انسان عمل می‌کند،بیشتر مد نظر قرار می- گیرد.براین اساس فرایندهای فعالی محیطی و ژئومورفولوژی بـا انـواع و شدت‌های متفاوت از اهمیت خاص برخوردار است.
ناپایداری دامنه و اثرات آن بر سکونتگاه‌های روستایی
حرکات توده‌ای از عمده‌ترین مخاطرات محیطی در مناطق کوهستانی محسوب می- شوند(71 ص 061).با توجه به این موضوع،از جمله کاربردهای ژئومـورفولوژی در مـطالعات محیطی،ممیزی شیب‌های پایدار و ناپایدار است.ناپایداری دامنه‌ای که بر اثر حرکت مواد در روی دامنه‌ها به شکل‌های مختلف توسط نیروی کشش زمین به وجود می‌آید،از فرایندهای مهم در تغییرات سطح زمـین مـحسوب می‌شود.در منطقه مورد مطالعه،این نوع مخاطره شامل مواردی از روستاها است که در بخش کوهستانی و در امتداد دره‌هایی با جدار شیب تند استقرار دارند.با بررسی و انجام بازدید زمینی،مشخص شـد کـه مـوقعیت استقرار روستاها از نظر عوامل شـیب و نـوع مـواد تشکیل‌دهنده بستر سکونتگاه‌ها طوری است که خوشبختانه تعداد محدودی از روستاها متاثر از این نوع مخاطره محیطی و ژئومورفولوژی هستند.
یکی از روستاهایی که مـتاثر از حـرکات دامـنه‌ای است،روستای چراغیل می‌باشد.این روستا در جدار شـمالی دره گـنبرچای از شاخه‌های مهم رودخانه آذرشهرچای در ارتفاع 0781 متر واقع است.مواد تشکیل‌دهنده این بخش از دره متاثر از سیستم فرسایش
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 93)
یخچالی است.براساس بـررسی‌های انـجام یـافته در دره گنبرچای،وجود نهشته‌های یخچالی تایید شده است(5 ص 711).طبق اطلاعات ایـن منبع،وجود مورن‌ها و هم‌چنین سایر اشکال دره‌ای تا حوالی روستای چراغیل به وضوح دیده می‌شود.با گسترش کـلاهک‌های یـخی مـحلی سهند در دوره وروم،اثرات و مواریث آن در حال حاضر به صورت بخش‌های فرسایشی و تراکمی بـه جـا مانده است.بخش فرسایشی مربوط به قسمت بالای دره گنبرچای است و به سمت پایین دست،اثـر سـیستم فـرسایشی یخچالی به صورت مواریث تجمع توده‌های مورنی است.این مواد نهشته‌ای،تـوپوگرافی و مـورفولوژی دره را در بـخش میانی تغییر داده و آن را به صورت برآمده و تنگ درآورده است.بنابراین محدوده روستای چراغیل عمدتا متشکل از مـواد تـراکمی اسـت1و از این نظر محیط این روستا مستعد به حرکات دامنه‌ای از نوع لغزش و در مواردی ریزش مـی‌باشد.لغـزش‌ها عمدتا در زمینهای زراعی این روستا اتفاق می‌افتاد و تعدادی از آنها،معمولا بزرگ‌ترین آنها در زمـان‌های گـذشته اتـفاق افتاده و آثار آن در حال حاضر قابل مشاهده است.عامل مخاطره‌آمیز محدوده فضای مرکزی روسـتا،پدیـدهء ریزش است.با توجه به سست و نرم بودن مواد تشکیل‌دهنده زیرساخت روستا و نـظر بـه مـوقعیت بستر رودخانه گنبرچای در مجاورت این روستا که منطبق با انحنای مقعر رودخانه است،این وضـعیت از طـریق فرسایش جانبی باعث زیربری جدار دره شده و ریزش سریع و تند مواد را هـرچند گـاهی مـوجب می‌شود؛به طوری که منازل مستقر در بخش منتهی به دره خالی از سکنه شده و به صورت مـتروکه دیـده مـی‌شود.این خطر به مرور زمان متوجه بخش‌های بعدی نیز خواهد شد و لذا اقـدامات بـازدارنده را می‌طلبد(شکل 2).
(1).مطابق مقاطع زمین‌شناسی تهیه شده از دره گنبر د رمحل روستای چراغیل،نوع سازند زمین‌شناسی بستر ایـن روسـتا ایگنیمبریت تعیین شده است(61 ص 721).
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 94)
(به تصویر صفحه مراجعه شود) شکل(3)موقعیت اسـتقرار نـامناسب روستای چراغیل در جدار رودخانه گنبرچای؛به پدیـده زیـربری بـستر رودخانه توجه شود.
یکی دیگر از روستاهای واقـع در دره گـنبر که دارای موقعیت حساسی است،روستای مجارشین می‌باشد.در روستای مجارشین نیز حرکات دامنه‌ای ریـزش و فـروریختگی مواد، خطراتی را برای اهالی روسـتا بـه بار مـی‌آورد.مـهم‌ترین مـخاطرات این روستا،فرو ریختگی مواد ایـگنمبریتی اسـت.با توجه به اینکه این روستا نیز مانند روستای چراغیل بر روی طـبقات ایـگنمبریتی بنا شده،عامل شیب(حدود 02 درصـد)به همراه نوع لیـتولوژی،مـوجبات شدت عمل حرکات دامنه‌ای در مـحدوده ایـن روستا می‌شود.
البته روستای مجارشین به علت استقرار در دامنه‌ای که چند متر بـالاتر از بـستر رودخانه اصلی است،در مقایسه بـا روسـتای چـراغیل،تا حدودی از جـریانات مـخرب رودخانه در امان است.بـا وجـود این بخش مقعر رودخانه گنبر تا محدوده روستای مجارشین پیش آمده،ولی به عـلت مـقاوت نسبی زیرساخت این روستا،در مقایسه بـا چـراغیل کمتر حـساس بـه عـملکرد رودخانه است(شکل 4).
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 95)
(بـه تصویر صفحه مراجعه شود) شکل(4)موقعیت و نحوه استقرار روستای مجارشین
از جمله روستاهای دیگری که در بـخش کـوهستان و در قسمت‌های شیبدار جدار دره استقرار یـافته‌اند،روسـتاهای کـردآباد و آلمـالوداش اسـت مقدار شیب در بـخش فـضای مرکزی هر دو روستا 52 درصد محاسبه شده است.اگرچه این رقم شیب در حالت کلی در گروه شیب‌های خـطرناک و خـطرآفرین قـرار دارد،ولی با توجه به نوع زیرساخت ایـن روسـتاها کـه از مـواد نـسبتا سـخت و سنگی است،تا حال حاضر حرکات دامنه‌ای به طور جدی خانه‌های روستایی را تهدید نکرده است.در هر حال موقعیت جایگزینی این دو روستا از نظر توپوگرافی و مقدار شیب کاملا حـساس است(شکل 5).
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 96)
(به تصویر صفحه مراجعه شود) شکل(5)شمای کلی روستای آلمالوداش،به نحوه استقرار خانه‌ها در شیب تند و امکان ریزش مواد سنگی توجه شود.
سیلاب و اثرات آن
اساس تشکیل سیل،دبـی‌های نـامنظم ناشی از بارش‌های ناگهانی و شدید که اکثرا به صورت رگباری است،می‌باشد.این نوع رژیم بارندگی در منطقه آذربایجان نیز اتفاق می‌افتد و در نتیجهء رخداد سیلاب و طغیان رودخانه از پدیده‌های مرسوم به شـمار مـی‌آید.لازم به ذکر است خطرهای رودخانه‌ای بویژه سیل در میان مشکلات برون‌زاد،رایج‌ترین آنها است(12 ص 393).آنچه در این تحقیق قابل توجه است،ارتباط موقعیت استقرار روسـتاها بـا پدیده سیلاب و اثرات آن است.بـا تـوجه به اینکه سیلاب‌ها به صورت جریانات تشنجی قوی در مسیل‌ها و آبراهه‌های واقع در دامنه‌های شیبدار کوهستانی به راه می‌افتند و دارای اثرات تخریبی زیادی هستند،لذا اغلب روستاها و سکونتگاه‌های واقـع در پایـکوه‌ها را در معرض خطر قرار مـی‌دهند.حـداقل خطر آن بر سرمایه‌های روستاییان خصوصا زمینهای مزروعی آنهاست.بنابراین با این توضیح و با توجه به ویژگی‌های توپوگرافی منطقه مورد مطالعه،می- توان گفت جریانات سیلابی یکی از مخاطرات طبیعی و محیطی اسـاسی اسـت که اغلب سالها موجب خسارت به تعدادی از سکونتگاه‌های روستایی منطقه می‌شود.با این بررسی
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 97)
مشخص گردید که در مجموعه شبکه جریانات منطقه،آبراه‌های فرعی و آبکندها،عامل مهم‌تر رخداد سیلاب و ایجاد خـسارت بـه روستاها هـستند.با توجه به این که اغلب روستاها در مجاورت آبراهه‌های فرعی و محل اتصال آنها به جریان اصلی مـستقر هستند و یا این که آبکندها از وسط روستا عبور می‌کنند،بر اثـر انـتقال آب مـجموعه سطح زهکشسی، موجبات خسارت به مراکز جمعیتی روستایی را فراهم می‌کنند.شیب تند دامنه‌ها نیز به تشدید ایـن مـخاطره کمک می‌کند.
از مجموع روستاهای محدوده منطقه مورد مطالعه که تعداد آنها بیش از 03 مـورد اسـت، مـشخص شد بخش مرکزی فضای جمعیتی تعداد محدودی از روستاها متاثر از خطر سیلاب و طغیان رودخانه هستند.در بـخش کوهستانی،موقعیت استقرار اغلب روستاها طوری است که در بالاتر از بستر جریانات و رودخانه‌های اصـلی قرار دارند؛از این نـظر مـحدوده مرکزی روستاها که شامل منازل و سایر تاسیسات است،دور از مسیر جریانات سیلابی است و لذا اغلب خسارت متوجه زمینهای زراعی و خطوط ارتباطی آنها است.در بخش جلگه‌ای نیز با توجه به این که اغلب روسـتاها دور از بستر رودخانه اصلی واقع شده‌اند و در واقع خطر طغیان رودخانه متوجه آنها نیست و حتی روستاهایی که در مجاورت بستر رودخانه واقع‌اند به دلیل عمق مناسب بستر،آن چنان متاثر از طغیان رودخانه نیستند.
از جمله روسـتاهای کـوهستانی)از نوع میانکوهی)که متاثر از خطر سیلاب است،روستای بادامیار(قدمگاه)است که در ارتفاع 0781 متر واقع شده است.شیب توپوگرافی در محل این روستا حدود 21 درصد است.علت اصلی بروز سیلاب در ایـن روسـتا،جریان آب از طریق مسیل و آبراهه‌ایی است که در بالادست این روستا به جریان اصلی منتهی می‌شود ولی به دلیل پرشدگی آبگذر از مواد رسوبی سنگلاخی،جریان آبراهه در هنگام بارش‌های رگباری، به سمت روسـتا مـنحرف شده و از طریق آبرو وسط روستا به سمت پایین دست جریان یافته و در این میان آب وارد تعدادی ازخانه‌ها می‌شود و ایجاد خسارت می‌کند.
روستای پیرچوپان یکی از روستاهای بخش پایکوهی است.روستاهای پایکوهی در مـقایسه بـا روسـتاهای میانکوهی از نظر توپوگرافی ملایم‌تر هـستند و در فـضای مـرکزی روستا شیب کمتر است.این روستا در جدار رودخانه بیوک‌چای و کمی بالاتر از بستر رودخانه واقع شده است،با وجود این شواهد نـشان مـی‌دهد در صـورت بروز سیلاب‌های شدید،احتمال خطر خسارت به فـضای مـرکزی روستا نیز وجود دارد.مطابق بازدید زمینی بهار 38،سیلاب ناشی از بارش‌های رگباری،موجب طغیان رودخانه شده است.از اثرات این سـیلاب شـستشو و تـخریب دیواره کانال،که در فاصله کمی از منازل احداث شده،بوده اسـت.
روستای قاضی جهان نیز یکی دیگر از مجموعه روستاهای منطقه مورد مطالعه است که از نظر توپوگرافی جزو گروه روسـتاهای جـلگه‌ای اسـت.این روستا نیز متاثر از مسیلی است که از ارتفاعات پایکوهی شمالی روسـتا سـرچشمه گرفته و از وسط روستا عبور کرده و سپس به رودخانه آذرشهر منتهی می‌شود.این آبراهه در اغلب سالها ایـجاد مـشکلاتی از نـوع سیلاب
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 98)
برای این روستا و اهالی آن می‌کند.جهت مقابله با خطرات جریان سـیلابی ایـن آبـراهه، اهالی روستا به طور اضطراری از
درب آهنی استفاده می‌کنند(شکل 6).بدین ترتیب در هنگام بـارندگی‌های سـیل‌آسا و بـه راه افتادن جریان سیلابی،با بستن
درب های آهنی تعبیه شده،از نفوذ بیشتر آب به داخل کـوچه‌ها و در نـتیجه خانه‌ها جلوگیری می‌شود.ضمنا طغیان رودخانه آذرشهرچای نیز موجب خسارت به مزارع کـشاورزی ایـن روسـتا می‌شود.
(به تصویر صفحه مراجعه شود) شکل(6)تصویری از روشهای سنتی مقابله با خطرات سـیلاب در روسـتای قاضی جهان
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 99)
(به تصویر صفحه مراجعه شود) شکل(7)تصویری از شواهد و آثار سیلاب در مـنازل مـورد تـهدید روستای قاضی جهان- سال 18
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 100)
(به تصویر صفحه مراجعه شود) شکل(8)تصویری از بستر مسیلی که از وسـط روسـتای قاضی جهان عبور می‌کند.در هنگام سیلاب، کوچه به ارتفاع حداقل 05 سانتی‌متر پر از آب مـی‌شود.بـه شـواهد سیلاب بهار 38 در دیواره‌های منازل و شواهد سیلاب سالهای مختلف در تنه درخت توجه شود.
خشکی محیط و تـوسعه زمـین‌های شـوره‌زار
یکی از مسائل محیطی که به نحوی با شرایط ژئومورفولوژی نیز در ارتباط اسـت، حـاکمیت شرایط خشکی خصوصا در سالهای اخیر است.خشکی به علت توسعه کند از مخاطرات خزنده محسوب می‌شود و در طـولانی مـدت موجب برهنگی محیط و فرسایش سطح زمین می‌شود.بر این اساس از نظر مـطالعات ژئومـورفولوژی،بررسی این پدیده و اثرات آن از اهمیت برخوردار اسـت(12 ص 642).مـطابق آمـار و داده‌های باران سنجی سازمان هواشناسی،در منطقه مـورد مـطالعه میزان بارندگی سالانه متجاوز از 5 سال کمتر از میانگین سالهای مختلف و متمادی است(12 ص 642).مطابق آمـار و دادهـ‌های باران‌سنجی سازمان هواشناسی،در منطقه مـورد مـطالعه میزان بـارندگی سـالانه مـتجاوز از 5 سال کمتر از میانگین سالهای مختلف و مـتمادی اسـت(شکل 9).طبق این داده‌ها،میزان بارندگی ایستگاه آذرشهر در سالهای اخیر معادل مـناطق خـشک و بیابانی بوده است.آثار ناشی از ایـن وضعیت،حاکمیت خشکی مـحیط و شـکل‌گیری شرایط نیمه‌بیابانی خصوصا در محدوده
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 101)
تـعدادی از سـکونتگاه‌های روستایی است.شدیدترین حالت این شرایط در محدوده روستاهای داش کسن،شیرامین،پیرچوپان،قشلاق پیـازی و شـیخ قلعه قابل مشاهده است.از مـجموع ایـن روسـتاها،روستاهای داش کسن،قـشلاق پیـازی و شیخ قلعه به دلیـل نـزدیکی به دریاچه ارومیه واقع شدن در بخش انتهایی دشت آبرفتی و حد مرزی واحد مورفولوژی شـبه پلایـا، که از محیطهای حساس منطقه به شـمار مـی‌آید،دچار شـرایط شـدید خـشکی شده است. اثرات کـاهش بارندگی در سالهای اخیر موجب کاهش قابل ملاحظه آب‌های زیرزمینی این منطقه به عنوان اصلی‌ترین مـنبع تـامین آب شده است.با کاهش منابع تـغذیه آبـ‌های زیـرزمینی،مـنابع مـوجود تکافوی مصارف را نـدارد؛لذا مـنابع آب شیرین خصوصا در سالهای اخیر در این منطقه به اتمام رسیده،به طوری که در حال حاضر برای تـأمین آب آشـامیدنی روزمـره،تعدادی از این روستاها متوسل به منابع آب سـکونتگاه‌های مـجاور شـده‌اند.بـنابراین اثـرات نـاشی از شرایط خشکی سالهای اخیر در این محدوده به حدی است که علاوه بر خسارت‌های وارده به زمینهای کشاورزی،زندگی روزمره بر اهالی این روستا دشوار شده است.در خصوص خـسارت وارد به زمینهای کشاورزی،مطابق گفته‌های اهالی روستا، بخش قابل ملاحظه‌ای از زمین‌ها از سودمندی افتاده است.شکل(01)تصویری از توسعه زمینهای غیر قابل استفاده را نشان می‌دهد که این قطعه زمین دقیقا متصل بـه روسـتا-در واقع مربوط به محدوده فضای مرکزی خود روستا-است.
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 102)
(به تصویر صفحه مراجعه شود) شکل(01)تصویری از کاهش حاصلخیزی خاک و از سودمندی خارج شدن زمین‌ها در روسـتای قـلعه
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 103)
توسعه شرایط خشکی در روستاهای شیرامین و پیرچوپان نیز به نحوی متاثر از شرایط مورفولوژی استقرارشان است.این روستاها در مقایسه با روستاهای فوق،تا حدودی دور از واحـد شـبه پلایا هستند ولی همان طور کـه در شـکل(2)مشخص است،روستاهای پیرچوپان و شیرامین در یک حوضه آبریز کوچک واقع هستند.مطالعات انجام یافته در خصوص ضخامت و ماهیت سازندهای سطحی این بخش گویای این مـطلب اسـت که در مقایسه با ضـخامت مـواد آبرفتی دشت آذرشهر و گوگان کمتر است(4 صص 811 و 121)و در واقع این روستاها در روی یک مخروطافکنه کوچک از نظر وسعت واقع‌اند که ضخامت مواد آبرفتی نیز کم است.چنین شرایط محیطی،این محدوده را در مـقایسه بـا سایر بخش‌ها حساس‌تر می‌کند و بنابراین رخداد خشک سالی‌های اخیر و حاکمیت شرایط خشکی محیط به این دو روستا خسارت قابل ملاحظه‌ای وارد نموده است.ضمنا باید یادآور شد که عملیات کشاورزی نیز در تـمامی مـواقع خصوصا در مـواقع کم‌آبی و خشکی محیط به طور مضاعف عمل می‌کند.عملیات کشاورزی مناطق خشک و نیمه خشک،مجموعه‌ای از اثرات مـستقیم و غیر مستقیم در محیط به جا می‌گذارد که اغلب این اثرات در خـاک اسـت و خـاک را متاثر می‌سازد(91،ص 813).
جدول(4)لندفرم‌ها و عوامل مورفوژنز منفی و مثبت مربوط به روستاهای منطقه
(به تصویر صفحه مراجعه شـود)
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 104)
( بـه تصویر صفحه مراجعه شود) توضیح این که مشخصات و ویژگی‌های مورفولوژی روستاهای خالی از سـکنه مـورد بـررسی قرار گرفته است.
نتیجه‌گیری
با توجه به این که برنامه‌ریزی روستایی یک موضوع گسترده و عـام و مستلزم انجام مطالعات بنیادی از جنبه‌ها و دیدگاه‌های مختلف از جمله مسائل محیطی و ژئومورفولوژی است،ایـن نوع بررسی در بخشی از شـهرستان تـبریز صورت گرفت.در این منطقه با مساحتی حدود 007 کیلومتر مربع،بیش از 03 روستا به تفکیک از نظر ویژگی‌ها و مسائل ژئومورفولوژی مورد بررسی قرار گرفت.
بعد از آشنایی با ویژگی‌های جمعیتی و مشخصات کلی و توپوگرافی روستاها و هـمین طور نحوه ارتباط پهنه‌های استقرار و توسعه روستایی با ویژگی‌های طبیعی منطقه،مخاطرات محیطی و ژئومورفولوژی سکونتگاه‌های روستایی مورد بررسی قرار گرفت.مخاطرات ژئومورفولوژی در دو گروه عوامل و فرایندهای درونی و بیرونی طبقه‌بندی و مورد بررسی قـرار گـرفت.با توجه به اهمیت عوامل و فرایندهای بیرونی که عملکرد آنها در طول عمر انسان محسوس است،این نوع فرایندها به تفکیک در هریک از روستاها مطالعه و مشخص شد که تعداد محدودی از روستاها مـتاثر از پدیـده‌های دامنه‌ای از قبیل ریزش و لغزش است. از جمله عوامل مخاطره‌آمیز در فضای مرکزی روستاها،پدیده سیلاب است.این فرایند به طور محسوس در تعدادی از روستاها در اغلب سالهای مشکل‌آفرین است و خطراتی را متوجه فضای مـرکزی سـکونتگاه می‌کند.خشکی محیط مسئله‌ای است که خصوصا در سالهای اخیر ایجاد خسارت قابل توجه به تعداد دیگر از روستاهای حساس از نظر شرایط محیطی،نموده است.مطابق پژوهش حاضر به غیر از تـعداد مـحدودی از روسـتاها،خوشبختانه
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 105)
اکثر روستاها از نظر مـوقعیت اسـتقرار دارای مـوقعیتی مناسب هستند به طوری که خطرات محیطی و ژئومورفولوژی فضای مرکزی آنها را کمتر تهدید می‌کند و عمده خطرات متوجه مزارع و زمینهای کشاورزی اسـت.بـنابراین بـا توجه به شرایط محیطی مناسب منطقه و نظر بـه نـقش روستاها در امر تولید،با اندک سرمایه‌گذاری در جنبه‌های زیستی و رفاهی این روستاها خصوصا خطوط ارتباطی آنها،موجب افزایش جاذبه‌های زیـستی شـده و در نـتیجه شاهد استفاده بهینه از منابع طبیعی این منطقه خواهیم شد.
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 106)
مـنابع و مأخذ: منابع فارسی:
1.بربریان،امانوئل(6531)؛«پژوهش و بررسی لرزه-زمین ساخت(سایزموتکتونیک)» ایران،سازمان تحقیقات زمین‌شناسی و معدنی کشور،گزارش شـماره 83،93،04.
2.رجـائی اصـل،عبد الحمید(3731)؛«ژئومورفولوژی در آمایش سرزمین و مدیریت محیط».نشر قومس.
3.رجائی اصـل،عـبد الحمید(2831)؛«کاربرد جغرافیای طبیعی در برنامه‌ریزی شهری و روستایی»،سمت.
4.رجبی،معصومه(5731)؛«تحلیل مسائل ژئومورفولوژی کناره شرقی دریـاچه ارومـیه و کـاربرد نتایج آن در توسعه ناحیه‌ای»،پایان‌نامه دوره دکتری،دانشگاه تبریز.
5.ساری صراف،بهروز(7631)؛«پژوهـشهای ژئومـورفولوژی در دامـنه غربی کوه سهند (حوضه آذرشهرچای)«،پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد،دانشگاه تبریز.
6.سازمان برنامه و بودجه،مـرکز آمـار ایـران(6731)؛«نتایج تفصیلی،سرشماری عمومی نفوس و مسکن 5731،استان آذربایجان شرقی»،شهرستان تبریز.
8.سازمان جغرافیایی نـیروهای مـسلح،نقشه‌های توپوگرافی 00005:1 برگهای I 5615؛ II 5615؛و III 5625; IV 5625 نقشه توپوگرافی 000052:1 برگ ارومیه به شماره 11 -83- NJ .
9.سعیدی،عباس(7731)؛«مبانی جـغرافیای روسـتایی»،سـمت.01.عزیزپور،ملکه (5731)؛«توان‌سنجی محیط طبیعی و توسعه فیزیکی شهر،پژوهش موردی الگوی مناسب توسعه شـهر تـبریز«،پایان‌نامه دوره دکتری،دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس.
11.فرید،ید اللّه(2731)؛«کاربرد جـغرافیا در روش تـحقیق شـهر و روستا«،انتشارات دانشگاه تبریز.
21.مطیعی لنگرودی،حسین(2831)؛«برنامه‌ریزی روستای با تاکید بر ایران»، انتشارات جـهاد دانـشگاهی مشهد.
31.معین وزیری،حسین(5731)؛«دیباچه‌ای بر ماگماتیسم ایران«،انتشارات دانشگاه تربیت مـعلم تـهران.
41.مـقیمی ابراهیم و گودرزی شاپور(2831)؛«مخاطرات محیطی«،انتشارات سمت.
51.مهاب قدس(1731)؛«گزارش زمین‌شناسی مسیر خط لوله و تاسیسات آبـرسانی شـهر تـبریز«،سازمان آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی.
61.مهدوی،مسعود(7731)؛«مقدمه‌ای بر جغرافیای روستایی ایران«،جـلد اول،سـمت
جغرافیا و برنامه ریزی » زمستان 1384 - شماره 19 (صفحه 107)
71.مهدوی،مسعود(1831)؛«جغرافیای روستایی ایران«،انتشارات دانشگاه پیام نور.
81.نبتی،میتو و پیتر دویل(0831)؛«زمین‌شناسی محیطی«،تـرجمه احـمد هرمزی،مرکز نشر دانشگاهی.